Muzeum mieści się w Ratuszu, zbudowanym w stylu klasycystycznym.

23 stycznia 1958 roku w sali Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Rybniku odbyła się uroczystość z okazji otwarcia placówki muzealnej, nazwanej oficjalnie "Zbiory Muzealne Ziemi Rybnicko-Wodzisławskiej". Dysponowała ona wówczas 3 niewielkimi pomieszczeniami kamienicy mieszczącej się przy ulicy Rynek 17. Uchronić od zapomnienia historię naszej Małej Ojczyzny, jej mieszkańców oraz ich kulturę - to cel który od ponad 30 lat realizuje Dział Historii i Kultury Regionu.

Gromadzi on przedmioty związane z przeszłością, kulturą materialną i duchową miasta oraz regionu. Szeroki zakres tematyczny spowodował konieczność wyodrębnienia grup: historycznej i historii przemysłu, etnograficznej, sztuki, górnictwa, archeologii, przyrody nieożywionej. Grupa historii gromadzi cenne XVII/XVIII-wieczne dokumenty, starodruki, kroniki, fotografie, mundury, odznaczenia i medale, proporce oraz sztandary.

Dokumenty powojenne zgromadzone są natomiast w grupie archiwalnej. Eksponaty zgromadzone w grupie etnograficznej związane są ściśle z kulturą ludową regionu rybnickiego, a pochodzą głównie z przełomu XIX/XX wieku, z okresu w którym nastąpiły gwałtowne zmiany, zmierzające do zaniku kultury opartej na ludowej tradycji. W grupie sztuki gromadzimy eksponaty związane ze sztukami pięknymi i rzemiosłem artystycznym.

Praca działu polega także na: organizowaniu wystaw, udostępnianiu zbiorów, udzielaniu konsultacji młodzieży szkolnej i akademickiej, prowadzeniu lekcji muzealnych oraz współpracy ze studentami uczelni wyższych w ramach praktyk i staży studenckich, a także szeroko pojętej działalności popularyzatorskiej i naukowej – jak uczestnictwo w sesjach i seminariach naukowych i wydawnictwach.

Zbiory Działu Historii Rzemiosła Muzeum w Rybniku liczą przeszło 10 tys. obiektów. Ich charakter nie jest jednorodny - obok narzędzi i maszyn licznie reprezentowane są archiwalia oraz zabytki związane z kulturą i obyczajowością rzemieślniczą.